Người xưa có câu: “Chuồn chuồn bay thấp thì mưa, bay cao thì nắng, bay vừa thì Râm”. Chắc hẳn nhiều người đã từng nghe (và nhiều em nhỏ đã hát) câu tục ngữ dân gian này. Chuồn chuồn là một loài côn trùng có đuôi dài, có hai đôi cánh mỏng và có màng, bay rất nhanh và chuyên ăn côn trùng. Nhiều trẻ em nông thôn cũng thích trò chơi bắt chuồn chuồn và thả ống dẫn dầu, rất thú vị. Tuy nhiên, tại sao trong dân gian lại có câu “chuồn chuồn đạp nước” hay đây chính là kinh nghiệm của cha ông ta tích lũy được qua nhiều năm?
Mục Lục
Nguồn gốc của câu chuồn chuồn đạp nước
Chuồn chuồn sinh ra trên mặt nước. Hầu hết thời gian sống của loài chuồn chuồn chủ yếu ở dạng ấu trùng. Đây là khoảng thời gian lâu nhất trong vòng đời của chúng. Khi chưa lột xác lên cạn, chúng sống khá lâu dưới nước hàng năm; mãi mới thành chú chuồn chuồn nhỏ xíu, bay lên cạn kiếm ăn. Người ta thường nói “chả ai biết cái tổ con chuồn chuồn” là thế.
Chuồn chuồn kim, chuồn chuồn ớt, chuồn chuồn ngô… Là các loại chuồn chuồn quen thuộc. Sống ở nước lâu nhưng khi lên cạn; tuổi thọ của chuồn chuồn rất ngắn, khoảng vài ba tháng. Lũ chuồn chuồn còn có thói quen vừa bay vun vút vừa ngấu nghiến nhai con mồi bắt được. Mặt nước là cái nôi mà chuồn chuồn từ đó sinh ra, lớn lên và gắn bó.
Lũ chuồn chuồn cái đến mùa đẻ trứng; thường chao liệng trên cao rồi sà xuống mặt nước. Chạm nhẹ cái đuôi vào mặt hồ ao đang lăn tăn gợn sóng. Thời khắc chạm nước và đẻ trứng của chúng rất nhanh. Nếu không quan sát kỹ ta sẽ khó phát hiện ra chú chuồn chuồn nhỏ bé kia đã kịp thời “gửi” những quả trứng nhỏ li ti vào một mặt nước nào đó.
Đây chính là cơ sở để tạo nên cấu trúc ngữ nghĩa của câu thành ngữ này. “Chuồn chuồn đạp nước” vốn dùng để chỉ những người có tác phong làm việc đại khái, qua loa, không chịu làm đến nơi đến chốn cái gì. Làm lấy lệ cốt cho nhanh, kiểu “giả nợ chúa Mường”. Hay giống như những anh chàng “Ngày thì mải miết rong chơi/ Tối lặn mặt trời mới đổ lúa ra xay” .
Kinh nghiệm dân gian của ông cha ta
Tất nhiên kiểu làm ăn như vậy không ai cổ xúy và khuyến khích cả. Bạn học sinh nào mà lười nhác, mải chơi, học hành lớt phớt, không chịu đào sâu suy nghĩ thì có thể coi là “bạn thân” của các chú chuồn chuồn đạp nước kia đó: Đừng theo mấy chú chuồn chuồn/Học hành tài tử mà buồn lắm thay…
Nền văn hóa nông nghiệp sản xuất lúa nước truyền thống của dân tộc ta đã để lại dấu ấn sâu đậm trong đời sống văn hóa, sinh hoạt, lao động. Trải qua bao thế hệ cha ông ta đã tích lũy được nhiểu kinh nghiệm trong sản xuất và dự báo những hiện tượng tự nhiên như nắng mưa, gió rét, bão lụt có ảnh hưởng đến mùa màng, thời vụ. Những kinh nghiệm máu xương của bao đời được tích tụ trong những câu tục ngữ, ca dao về trồng lúa , trồng cây, chăn nuôi… Đây chính là bài học quý giá mà người nông dân Việt Nam; xưa kia truyền lại cho các thế hệ con cháu
Khi chưa có khoa học khí tượng, cha ông ta đã biết dựa vào quá trình quan sát thời tiết, sự vật, và rút ra những quy luật ngắn gọn, cụ thể về những biến động mưa nắng. Ngày nay tuy khoa học kĩ thuật đã tiến bộ vượt bậc. Con người đã dự báo chính xác các hiện tượng tự nhiên một cách nhanh chóng và chính xác. Các biện pháp khắc phục trở ngại do tự nhiên mang lại; bay cao, bay xa chinh phục những chân trời mới.